Alegori ve sembolizm

Edebiyat, alegorik eserler olmadan düşünülemez. Eğer bu ikisi ayrılırsa edebiyat değersiz bir yığın haline gelir, alegori ise yersiz yurtsuz kalır. Peki ya sembolizm bu ikilinin neresinde yer alıyor?

Bu yazıda alegorinin edebiyattaki yerini ve alegori ile sembolizmin arasındaki ilişkiyi açıklamaya çalışacağım.

Semboller ve Sembolizm

Alegori ve onun edebiyattaki yerine geçmeden önce sembolizmden biraz bahsetmeliyiz.

Sembolizm, her biri soyut bir kavrama denk gelen sembolleri kullanarak yazı, şiir oluşturma tekniği ve akımıdır. Bir başka deyişle; bir şeyi anlatırken, alışıldık yolu tercih etmeyip başka yollara saparak yine o şeyden bahsetmektir. Elbette bu anlatım, alışıldık olandan katbekat güçlüdür.

Alegori ve Alegorik eserler

Adem'in Yaratılışı - Michelangelo (asıl resmin bir kısmı)

Alegori Yunanca kökenli bir birleşik kelimedir. Tam çevirisi "başka söylemek, konuşmak" olan alegori; állos ==> άλλος (başka) ve agoreúō ==> αγορεύω (konuşmak), kelimelerinden oluşmaktadır.**

Alegori bir anlatım tarzıdır. Kelime anlamından yola çıkarak; aslolanı başka bir şekilde ifade etme şeklidir. Bunu yapmak içinse sembollerden yararlanır. Alegori ve sembollerin ilişkisi işte bundan ibarettir: Semboller alegorinin parçasıdır, tıpatıp aynısı değildir.

Birçok sanat dalında yer alan alegorik anlatımın en sık kullanıldığı alanlar edebiyat ve resimdir. Bunların dışında felsefede de alegoriye başvurulmaktadır. En ünlü felsefi alegorilerden biri de Platon'un Mağara Alegorisi'dir.

Semboller tek başlarına bir şey anlatamazlar. Sadece "var olmuş" olurlar. Yalnız alegori sayesinde hareket ve anlam kazanırlar, bir bütünün parçası olurlar.

Kısa bir örnek: Mağara Alegorisi

Konunun daha iyi anlaşılması adına, çok yaygın bir alegori de olsa, Mağara Alegorisi'ne biraz değinmek istiyorum.

Platon'un kurduğu bu alegoriye göre yaşayan her insan, bir mağarada elleri, ayakları ve boyunları zincirli bir şekilde oturmaktadır. Bu oturma düzeninde herkes aynı mağara duvarına bakmaktadır. Sırtlarının dönük olduğu tarafta ise bir ateş yanmakta ve bazı nesneler hareket etmektedir.

Ateşin yaydığı ışık bu nesnelere çarparak insanların gözlerini diktiği mağara duvarına gölge olarak düşer. Platon'a göre insanlar derin düşünmeyip bir filozof olmadıkça, hayatları boyunca bu gölgeleri gerçek zannederler. Halbuki aslolan nesneler tam da arkalarındadır.

Platon'un kurduğu bu alegori, onun "ideler dünyası" veya "idealar evreni" düşüncelerini açıklama amacı güder. Bu alegorideki belli başlı semboller şunlardır: Mağara duvarı, zincirler, nesneler ve gölgeler.

Mağara duvarı, derin düşünceyi benimsemeyen insanların aldandığı dünya hayatıdır. Zincirler, insanları derin düşünmekten, akıl yürütmekten alıkoyan zaaflardır, örneğin; para hırsı, tembellik, makam-mevki sevdası...

Nesneler, varlıkların asılları ve en iyi formları olan idelerdir. Gölgeler ise idelerin yeterince iyi olmayan ama güçlü bir yanılsamaya neden olan taklitlerdir.

Platon ilüstrasyonu

Platon'a göre felsefe ve idea anlayışı ile derin düşünen ve akıl yürüten kişiler arkalarını dönmeyi başarabilirler. Arkalarını dönen insanların gözleri bir süreliğine ışımadan dolayı körleşir. Ancak zamanla kişi ideaların evrenine yani gerçek evrene uyum sağlar.

Bu kısımdaki sembol ise körleşmedir. Körleşme, uzun zaman sonra ilk kez aklın etkin bir şekilde çalışmasında yaşanan şok durumudur. Bu kısımda biraz aşağılayıcı olan Platon, alegorinin devamında, bu ışımayı yaşayan insanları kutlamaktadır.

Bu kısa alegori sayesinde Platon, düşüncesini sembollerle açıklamış ve onu akla yatkın hale getirerek etkili bir anlatıma sahip olmuştur.

Alegori ve Sembolizmin yer aldığı bazı eserler

Sisifos - Yararsız ve umutsuz çaba alegorisi

Dünya edebiyatını, resmini kısacası sanatını oluşturan, ona katkıda bulunan her millet veya kültür bu tip eserleri barındırır. Her birinin içerdiği alegoriyi anlatmak oldukça uzun süreceğinden; bu eserlerden birkaçının, bu yazıda yalnızca isimlerini, sahiplerini ve bana göre en baskın sembollerini yazmayı tercih ediyorum:

Edebiyatta:

Eser ismi    Sahibi             Baskın sembol
Hayy bin Yakzan              İbn'i Tüfeyl                          Hayy'ın kendisi
Hayvan Çiftliği                 George Orwell                      Domuzlar
Mantıku't Tayr                 Feridüddin Attar               Hüthüt
Küçük Prens                   Antoine de Saint-Exupéry    Gezegen sakinleri
Kutadgu Bilig   Yusuf Has Hacip       Ay-toldı
Siddhartha                       Herman Hesse                    Kayıkçı ve nehir

Resimde: